ΔΕΝ ΞΕΧΝΩ

Τρίτη 29 Μαΐου 1453.
Η αποφράδα ημέρα του ελληνισμού.

«Σώπασε, κυρά Δέσποινα και μη πολυδακρύζεις, πάλι με χρόνους με καιρούς, πάλι δικά μας είναι»

του Παναγιώτη Ι. Παπαδόπουλου
Φιλόλογου-Καθηγητή


Η πτώση της Κων/λης ήταν πράγματι κοσμοϊστορικό γεγονός που επηρέασε την τύχη των λαών της Ευρώπης αλλά και την παγκόσμια ιστορία. Το Βυζάντιο μαζί με την πρωτεύουσά του, τη δοξασμένη πόλη, δεν υπάρχει. Παντού ερείπια καταστροφές και θάνατοι είναι η εικόνα των πρώτων ημερών.

Ο λαός της πόλης με τον πλούτο, τις τέχνες και τα γράμματα δεν υπάρχει. Πολλοί, πιο προνοητικοί, πριν ξεσπάσει η λαίλαπα, εγκατέλειψαν τα πάντα και έσπευσαν στα κράτη της Ευρώπης σε αναζήτηση προστασίας. Αλλοι σκοτώθηκαν πάνω στα κάστρα πολεμώντας γενναία τους επιδρομείς. Ενας μεγάλος αριθμός των κατοίκων οδηγήθηκε αιχμάλωτος στα βάθη της Ασίας προς πώληση κατά την επικρατούσα τότε επικερδή, για τους Τούρκους αρχηγούς, συνήθεια.

«Κατά την πολιορκία, την άλωση και την τριήμερη σφαγή μέσα στην Κων/λη, γράφει ο καθ. Α.Βακαλόπουλος, βρήκαν τον θάνατο 4.000 περίπου άνδρες, γυναίκες και παιδιά, Ελληνες και ξένοι. Σκλαβώθηκαν περισσότεροι από 50.000 χιλιάδες. Οι Τούρκοι δεν άφησαν κανένα μέσα στην πόλη, ούτε Ελληνα, ούτε Φράγκο, ούτε Αρμένιο, ούτε Εβραίο».

Η πτώση της Κων/λης είχε κοσμοϊστορική σημασία. Ο,τι χάθηκε ήταν κοινό κτήμα της χριστιανοσύνης και του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Γι’ αυτό για πολλούς αιώνες συγκίνησε και συγκινεί ακόμη τους καλλιτέχνες, ποιητές και σοφούς της Ευρώπης. Ο Ελληνικός λαός αισθάνθηκε βαθύτατα το πλήγμα και έμεινε απαρηγόρητος. Το μαρτυρούν οι σωζόμενοι ως σήμερα πάμπολλοι λόγιοι και λαϊκοί θρήνοι, ποιητικοί και πεζοί και οι πολύ περισσότεροι ακόμη σκοτεινοί χρησμοί, θρύλοι και παραδόσεις (1).

Στα μάτια ενός ξένου παρατηρητή που θα παρακολουθούσε τα γεγονότα θα σχημάτιζε την εντύπωση ότι ο Ελληνισμός γονάτισε και ότι το μέλλον του διεγράφετο μαύρο και αβέβαιο. Την εποχή εκείνο ο Τούρκος έμοιαζε αήττητος. Ενας άλλος λαός θα υποτασσόταν στη μοίρα του που θα τον οδηγούσε στον αφανισμό. Δεν έγινε, όμως, το ίδιο και με τον Ελληνικό λαό. Λίγους μήνες αργότερα, μετά την άλωση, άρχισε να πλέκει το θρήνο γι’ αυτά που έχασε μαζί με την ελπίδα. Αρχισε από στόμα σε στόμα να κυκλοφορεί το δημοτικό τραγούδι που γράφτηκε για το χαμό της Βασιλεύουσας. «Ο θρήνος της Κων/λης».

Το ποίημα βγαλμένο από την ψυχή του λαού, δεν θρηνεί μόνο το χαμό της λευτεριάς, τη σκλαβιά. «Είναι σάλπισμα ελπίδας. Είναι κραυγή που μιλά για ξεσηκωμό, για επανάσταση. Πάλλεται η ψυχή του ποιητή, η ψυχή της υποδουλωμένης Ελλάδος. Η εθνική φιλοτιμία είναι βαθιά τραυματισμένη:

«Ω Θεοί να τόχαν πολεμάν και οι Ρωμαίοι ούτως
και νάχαν κάμνιν αίματα και κρίσες του θανάτου
ποτέ να μην εχάνασιν, λέγω την βασιλείαν».

Γράφει ο ποιητής και ύστερα καλεί όλους τους λαούς της Ευρώπης να εκστρατεύσουν όλοι μαζί έχοντας στο κεφάλι τους τον Πάπα για να χτυπήσουν τον Τούρκο. Τότε οι σκλαβωμένοι θα ορμήσουν αμέσως στα όπλα, γιατί το μόνο που περιμένουν είναι:

Σημάδι μέγα φλάμπουρον τον σταυρόν του Κυρίου
Και τότε να συγκλίνουσιν οι έσω με τους έξω
Να γένει μούρτος μοχθηρός, ως οι πολλοί το λέγουν» (2)
(το άρθρο υπογράφει ο Δημοσιογράφος Κώστας Κυριαζής, δ/ντης της εφημερίδος το «Εθνος».

Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος και ιδρυτής της επιστήμης της λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης, ως εξής σχολιάζει στο βιβλίο του την ψυχοσύνθεση του Ελληνικού λαού μετά την άλωση της Κων/λης. «Δότι προ ταύτης μεν τα περί του μέλλοντος μαντεύματα ήσαν απαίσια, και προανήγγειλον όλεθρον και καταστροφάς, μετά δε την άλωσιν αντίθετα όλως διεδίδοντο , μαρτυρούντα μεταβολήν του φρονήματος του Εθνους… ευθύνης δ’ όμως, μετά την άλωσιν εγεννήθησαν αίσιαι περί της μελλούσης τύχης του έθνους ελπίδες και ερριζώθη η πεποίθησις παρά τω Ελληνικώ λαώ, ότι αφεύκτως δια της σπάθης θ’ ανακτήσει την δια της σπάθης αρπασθείσαν υπό των εχθρών πατρικήν κληρονομίαν» (3). ΤΗΣ ΑΓΙΑ – ΣΟΦΙΑΣ «Σημαίνει ο Θεός, σημαίνει η γης, σημαίνουν τα επουράνια. Σημαίνει κι’ η αγιά – Σοφιά, το μοναστήρι με τετρακόσια σήμαντρα κ’ εξηνταδυό καμπάνες, κάθε καμπάνα και παπάς, κάθε παπάς και διάκος…

… Η Δέσποινα ταράχτηκε, κ’ εδάκρυσαν οι εικόνες. «Σώπασε, κυρά Δέσποινα, και μη πολυδακρύζεις, πάλι με χρόνια, με καιρούς πάλι δικά σας είναι».

Η παράδοσή μας αναφέρει ότι η τελευταία λειτουργία που έγινε στην αγιά Σοφία, το πρωί της 29ης Μαΐου 1453 διακόπηκε πριν από την έξοδο των ιερέων από το Ιερό. Την ώρα που οι ψάλτες έψαλλαν τον χερουβικό ύμνο, ψαλλόμενης της φράσης «ως τον βασιλέα των όλων υποδεξόμενο. Πόσες γενιές δεν ανατράφηκαν με τα μηνύματα που εκπέμπει το δημοτικό ποίημα, τα χρόνια της φριχτής σκλαβιάς του δυνάστη. Διατηρούσε στα κατάβαθα της ψυχής σαν ένα πολύτιμο φυλαχτό την ελπίδα της ανάτασης του γένους και της λευτεριάς.

Η μοίρα του ελληνισμού μετά την άλωση της Κων/λης διαγραφόταν δραματική. Ένα μεγάλο μέρος του εξοντώθηκε ή κατέφυγε στη Δύση για να αποφύγει τα δυσάρεστα. Οι Ελληνες όμως που παρέμειναν ζούσαν μέσα σ’ ένα χάος γιατί έχασαν τις πολιτικές και στρατιωτικές τους ηγεσίες.

Όσο διαρκούσε η άμυνα της πόλης, οι ελπίδες του λαού για μια ενδεχόμενη αντίσταση πιο αποτελεσματική τόνωνε, μέχρι σ’ ένα βαθμό την ψυχική του αντοχή. «Ταύτης της πόλεως ισταμένης» έγραφε πριν από την άλωση ο Ιωσήφ Βρυέννιος, λόγιος μοναχός και ένας από τους σημαντικότερους θεολόγους των τελευταίων χρόνων της αυτ/ριας, «συνίσταται πως αυτή και η πίστις ακράδαντος εδαφισθείσης δε ή αλούσης, άπερ, Χριστέ μου, μη γένοιτο, ποια έσται ψυχή κατά πίστιν ακλόνητος»;

Στο εξής οι προσδοκίες των Ελλήνων για την εθνική τους αποκατάσταση θα περιοριστούν κυρίως σε παρηγορητικές προφητείες και θρύλους που θα θρέψουν τη λαϊκή φαντασία και θα απαλύνουν την απελπισία των κλονισμένων λαϊκών μαζών. Λιγότερο ζοφερή ήταν η εικόνα στην Καππαδοκία στα Ν.Α. και Βόρεια Παράλια της Μ.Α. και στον Πόντο.

Οι πληθυσμοί εκεί κατόρθωσαν να διατηρήσουν μέχρι σ’ ένα βαθμό τον ελληνικό τους χαρακτήρα και να διαφυλάξουν τη βυζαντινή τους παράδοση. Σε ορισμένα μέρη το ελληνικό στοιχείο ενισχύθηκε με τις συχνές μεταναστεύσεις, τις βίαιες μετακινήσεις εποίκων από το Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα (4).

Βιβλιογραφία
1.Ιστορία του Ν. Ελληνισμού Α. Βακαλόπουλος Τ.Α. σελ. 270-271
2.Εικονογρ. Ιστορία τ. 89/1975 εκδ. Πάπυρος σελ. 128
3.Εκλογαί από τα Ελλ. Τραγούδια Ν. Πολίτη εκδ. Γιοβανάκη
4.Ιστορία του Ελλ. Εθνους τ. 10ος Εκδοτ. Αθηνών σελ. 11-12