Τούρκοι, Οθωμανοί και Εβραίοι*

Του Μάριου Ευρυβιάδη

Το 1826 ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’ κατέσφαξε δημοσίως τους γενίτσαρους, ένα γεγονός γνωστό στην οθωμανική ιστορία ως Βακα-i-Χαϊριζέ (αίσιο τέλος). Το έτος και το γεγονός, σηματοδότησε τις κατοπινές προσπάθειες των Οθωμανών για «μεταρρυθμίσεις» (Τανζιμάτ) ώστε να ελεγχθεί η φθίνουσα πορεία της Αυτοκρατορίας.
Το ίδιο έτος ο Μαχμούτ Β’ κρέμασε τους τρεις πιο σημαντικούς και πιο πλούσιους Εβραίους της Πόλης και δέσμευσε τις περιουσίες τους. Ο ένας εκ των τριών ήταν και προστάτης της μεγάλης εβραϊκής κοινότητας της οθωμανικής Βαγδάτης. Μόλις οι Μουσουλμάνοι της Βαγδάτης πληροφορήθηκαν ότι ο προστάτης των Εβραίων στην Υψηλή Πύλη απαγχονίστηκε, ξεχύθηκαν κατά των Εβραίων της Βαγδάτης σε ένα όργιο αίματος, βιασμών και εξανδραποδισμού.

Οι απαγχονισμοί του 1826 και το πογκρόμ της Βαγδάτης σημάδεψαν τόσο πολύ τους Εβραίους, ώστε από τότε μέχρι τις αρχές του 1950 κάθε Σάββατο στις συναγωγές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθιέρωσαν συγκεκριμένη προσευχή, που μνημόνευε τους τρεις και τα θύματα του πογκρόμ.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 το κράτος του Ισραήλ έδωσε εντολή στους Εβραίους της Πόλης να τερματίσουν το μνημόσυνο και τη συγκεκριμένη προσευχή. Την ίδια περίοδο το κράτος του Ισραήλ απαγόρευσε την κυκλοφορία στο Ισραήλ μιας παγκόσμιας λογοτεχνικής επιτυχίας. Τη νουβέλα «Τhe FortyDays ofΜusa Dagh» (Οι Σαράντα Μέρες του Όρους του Μωυσή). Η νουβέλα καταγράφει τις 40 μέρες πολιορκίας και αντίστασης, μέχρι την τελική σφαγή, ενός αρμενικού χωριού στη Μικρά Ασία, στο Όρος του Μωυσή. Η νουβέλα είχε τρομακτική απήχηση στο νεόδμητο κράτος του Ισραήλ.

Καλώς ορίσατε στις σχέσεις Τουρκο-Οθωμανών και Εβραίων. Είναι και αυτές σχέσεις υποτέλειας και ραγιαδισμού σχεδόν αντίστοιχες με τις δικές μας (Στην εβραϊκή και αραβική η έννοια του ραγιαδισμού αποδίδεται με το αραβικό dhimma. Οι ραγιάδες είναι dhimmies και ο ραγιαδισμός dhimmitude).

Μετά το 1948-49, όταν δημιουργήθηκε το εβραϊκό κράτος, οικοδομήθηκε η σύγχρονη έκφανση του ραγιαδισμού μεταξύ Άγκυρας και Ιερουσαλήμ. Αυτή πήρε τη μορφή μιας υπέρ των Τούρκων λεόντειας συμμαχίας. Πέραν των στρατιωτικών και άλλων διαστάσεών της, η συμμαχία αυτή επέβαλε στους Ισραηλινούς την πολιτική στήριξη των Τούρκων, σε διεθνή πολιτικά και οικονομικά φόρα, καθώς επίσης και την καλλιέργεια της εικόνας της Τουρκίας στη Δύση ως κράτος «μοντέλο» και ως κράτος «ανεκτικό και φιλειρηνικό». Την εικόνα δηλαδή που κυριαρχεί στη Δύση και τον κόσμο από το 1950 μέχρι σήμερα.
Για να ακριβολογήσω, το Ισραήλ συνέβαλε σημαντικά στη δημιουργία της εικόνας της Τουρκίας στο πλαίσιο της συμμαχίας της με την Άγκυρα. Ωστόσο τον καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε η Ουάσινγκτον σε άμεση συνεργασία και συνέργια με Ιερουσαλήμ και Άγκυρα (χωρίς να λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή, δηλ. οι Εγγλέζοι).

Στη λεόντειο αυτή σχέση, τη ραγιαδίστικη δηλαδή, το Ισραήλ έπρεπε να μη φαίνεται ούτε να ακούγεται. Έπρεπε να εξυπηρετεί και να γνωρίζει πάντοτε τη θέση του. Μάλιστα, τόσο Εβραίοι όσο και Τούρκοι έχουν περιγράψει τη σχέση αυτή ως σχέση της «ανεπίσημης ερωμένης». Ήταν μια σχέση κάθετη ακριβώς όπως οι Τούρκοι αντιλαμβάνονται τόσο τις διεθνείς τους σχέσεις όσο και αυτές εντός της κοινωνίας τους που είναι ιεραρχικά δομημένες.

Ποια τα οφέλη του Ισραήλ; Μας τα θύμισε πρόσφατα δημόσια ο διευθυντής της Μοσάντ 1998-2002, Εφρέμ Χαλεβί: Υπάρχει, υπογράμμισε, «μια βαθιά κατανόηση» στο Ισραήλ για τη θέση της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή. Υπάρχει, λέει ο Χαλεβί, «επίγνωση της ιστορίας», «κοινά συμφέροντα» και «χρόνια ειλικρινούς και βαθιάς συνεργασίας» ανάμεσα σε Ισραήλ και Τουρκία που αξίζουν και πρέπει να «προστατευθούν». Και εξέφρασε την πεποίθηση ότι με χρόνο και σκληρή διπλωματία, οι δύο χώρες θα τα ξαναβρούν.

Δεν είναι μόνο ο Χαλεβί που τα λέει αυτά. Αν μελετήσει κανείς επισταμένα το δημόσιο διάλογο και τα δημοσιεύματα γύρω από την πρόσφατη κρίση στο Ισραήλ, θα διαπιστώσει ότι ο «σκληρός πυρήνας» του ισραηλινού κράτους δεν ξεπερνά τις «κόκκινες γραμμές» της βαθιάς σχέσης υποτέλειας μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας και Τουρκο-Οθωμανών και Εβραίων. Η επίσημη δημόσια κριτική που ασκείται κατά της Τουρκίας αφορά σε ζητήματα τακτικής και όχι στρατηγικής.

Κάθε κρίση προσφέρει και ευκαιρίες, λέει το γνωστό γνωμικό. Θα μπορούσε μία ευρηματική στρατηγική από Αθήνα και Λευκωσία να αποκομίσει σημαντικά οφέλη από την παρούσα κρίση και κατάσταση στον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και Μέσης Ανατολής.

Κάτι τέτοιο ωστόσο προϋποθέτει αυτογνωσία, γνώση και επίγνωση. Κυρίως προϋποθέτει την αποβολή της δικής μας ραγιαδίστικης συμπεριφοράς. Είναι ψηλά δηλαδή ο πήχης για να ξεπεραστεί. Ο νεο-ραγιαδισμός έχει εγκατασταθεί για καλά στα μυαλά των ταγών μας. Και η χαμέρπειά τους έχει γίνει φύση. Οι Ισραηλινοί τουλάχιστον κρατάνε κάποιες αποστάσεις από τους Τούρκους ενώ διατηρούν, στο τέλος της ημέρας, έναν αξιόπιστο αποτρεπτικό λόγο. Αντίθετα, οι δικοί μας ταγοί και μαζί τους οι πρόθυμοι και προοδευτικοί διανοούμενοι και οι λογής-λογής διεθνιστές σε Ελλάδα και Κύπρο αδημονούν για τον εναγκαλισμό των Τούρκων, αποζητούν την τουρκική ειρήνη και μαζί της και ένα αίσιο τέλος θα μπορούσε να υποθέσει κανείς. Για ν’ αγιάσουν προφανώς.
ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ

*Παρά τον αποσπασματική και επιφανειακή αντιμετώπιση του θέματος των σχέσεων των Οθωμανών με την ιουδαϊκή κοινότητα, και την απλούστευση της σχέσης Τουρκίας με Ισραήλ, αναδημοσιεύουμε το άρθρο, ως στοιχείο μελέτης.
Σπύρος Χατζάρας