Η Εθνοσωτήρια Επανάσταση της 11ης/24ης Σεπτεμβρίου 1922 κατά των Προδοτών της Μικράς Ασίας

Η εκδήλωση του Κινήματος του Στρατού συνέπεσε με την επίδωση της διακο΄θνβση των Συμμάχων για την Εκκένωση της Θράκης μέχρι του Εβρου.

Οι επαναστάτες αξιωματικοί ήσαν "έτοιμοι" να κάνουν το κίνημα στην Στρατιά  για την υπεράσπιση της Αυτόνομης  Σμύρνης πριν διαταχθή η Εκκένωση. 

Η πρώτη ανοιχτή συζήτηση προπαρασκευής της Επανάστασης, έγινε στις 4/17 Σεπτεμβρίου, σε σύσκεψη του συγκάλεσε στη Χίο, ο Νικόλαος Πλαστήρας, αμέσως μεα την αποβίβαση του 5/42 από τα πλοία. Η επικοινωνία με τους επαναστάτες της Μυτιλήνης γινόταν με αεροπλάνο. 

 Στις 7/20 Σεπτεμβρίου ο Στόλος τάχθηκε στο πλευρό των επαναστατών. 

Στις 9/22 Σεπτεμβρίου όλη η Μυτιλήνη ζούσε τις μεγάλες «προεπαναστατικές» στιγμές, και έγιναν οι πρώτες αναφορές για τον σχηματισμό κυβέρνησης στα νησιά με σκοπό την καθαίρεση του Κωνσταντίνου και τη θέσπιση δημοκρατικού πολιτεύματος . 

Στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη οι βενιζελικές εφημερίδες ζητούσαν την πρόσκληση του Βενιζέλου, ενώ η κυβέρνηση Τραινταφυλλάκου σε απόγνωση έκανε σποραδικές συλλήψεις και ανέκρινε τις υπηρέτριες.

   Τη νύχτα της 10ης /23ης Σεπτεμβρίου Σεπτεμβρίου, με το σύνθημα «Ελλάς - Σωτηρία», οι επαναστάτες κατέλαβαν τα δημόσια καταστήματα και τα πλοία, στην Μυτιλήνη και την Χίο. 

Αντίδραση υπήρξε από το 11/38 Σύνταγμα Ευζώνων του Συνταγματάρχη Ζήρα. 

 Το πρωί της 11ης Σεπτεμβρίου η Επανάσταση έχει επιβληθεί αναίμακτα στη Χίο και τη Μυτιλήνη και είχαν συλληφθεί οι λίγοι που αντιτάχθηκαν σε αυτήν. Μεταξύ αυτών και ο στρατηγός Αναστάσιος Φράγκος.

 Στις 11/24 Σεπτεμβρίου ο Στυλιανός Γονατάς και εκ μέρους του διοικητή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Συνταγματάρχη Νικολάου Πλαστήρα και του Αντιπλοιάρχου Δημ. Φωκά, σε συνεννόηση με τον αρχηγό του στόλου Ναύαρχο Χατζηκυριάκο, απεύθυνε «προς τον ελληνικόν λαόν, τον Πρόεδρον της Εθνοσυνελεύσεως, τον Βασιλέα, τον διάδοχον και τον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως» την ακόλουθη επαναστατική προκήρυξη: 

 «Ο εν Μυτιλήνη και Χίω στρατός και στόλος μοι ανέθηκαν την ηγεσίαν αυτών όπως διατυπώσω επ' ονόματι των τας κάτωθι αξιώσεις, εν τη απολύτω πεποιθήσει ότι εις ταύτας είναι σύμφωνος και ο λοιπός στρατός και στόλος, και ιδία ολόκληρος ο ελληνικός λαός, πλην ίσως ασημάντου μειονοψηφίας, ουχί εξ ευγενών ελατηρίων αντιφρονούσης. Η σωτηρία της πατρίδος και μόνη επιβάλλει τας αξιώσεις μας ταύτας: 1) Παραίτησις του βασιλέως χάριν της πατρίδος υπέρ του διαδόχου. 2) Άμεσος διάλυσις της Εθνοσυνελεύσεως. 3) Σχηματισμός κυβερνήσεως αχρόου και εμπνεούσης εμπιστοσύνην εις την Αντάντ διά την ταχίστην και αμερόληπτον ενέργειαν εκλογών Εθνοσυνελεύσεως και την διαχείρισιν των εξωτερικών ζητημάτων, μέχρις ου ο λαός αποφασίσει τελικώς διά των εκλογών περί της τύχης του. 

4)Άμεσος ενίσχυσις του θρακικού μετώπου. Ας επικρατήση και παρ' υμίν ο αγνός πατριωτισμός προς αποσόβησιν αλληλοσπαραγμού και ταχυτέραν έναρξιν του έργου της εθνικής παλινορθώσεως, δι' ης θα αναστολή η πλήρης καταστροφή προς ην φερόμεθα και θα επιτευχθή η σωτηρία της πατρίδος». 

Οι λογοκριμένες εφημερίδες των Αθηνών και η Μακεδονία δεν ανέφεραν τίποτα για τα γεγονότα. Η Μακεδονία δημοσίευσε την είδηση την επομένη. 

 Οι επαναστάτες έστειλαν αεροπλάνα που διέσπειραν χιλιάδες προκηρύξεις στην πρωτεύουσα και σε άλλες μεγάλες πόλεις και με αυτές ενημερώθηκε ο λαός. 

Μετά την επαναστατική προκήρυξη, στην Αθήνα επικράτησε χάος. 

Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος συγκάλεσε σύσκεψη έμπιστων συνεργατών του, μεταξύ των οποίων και ο I. Μεταξάς, για να τους συμβουλευθεί, και προσπάθησε, ταυτόχρονα, να επιτύχει άρση του όρου της Επανάστασης για την παραίτησή του.

 Μια περιγραφή της 11 Σεπτεμβρίου στην Χίο 

Βροντάδος 11 7βρίου 1922 

 Αγαπητέ μου, 

 Βεβαίως θα εμάθατε, αλλά σας γράφω, διότι διαφοροτρόπως θα τα ακούσατε. 

 Εγένετο εν Χίω και Μυτιλήνη εθνικόν κατ΄ αρχάς κίνημα, προς διάσωση της υπολοίπου Ελλάδος. 

Το κίνημα οργανούτο από ημερών υπό την αρχηγίαν επιτροπής, συνεννοήσει πολλών εκλεκτών όπως και των δυνάμεων και του Πλαστήρα.

 Το Σάββατο εσπέρας κρυφίως διετάχθησαν ομοφρονούντα μαγαζία να κλείσουν ενωρίς διότι κάτι εγένετο. Όπως διετάχθησαν έτσι και εγένετο. 

 Προ ημερών, ίσως την Παρασκευή επιβιβάστησαν επί του θωρηκτού «Λήμνος» επίσημοι. 

Καθ΄α πληροφορούμαι συνεννοήθησαν περί του κινήματος της υπάρξεως αυτού κλπ. Την νύκτα του Σαββάτου συνελήφθη επί του «Λήμνος» ο ναύαρχος καθώς και ο κυβερνήτης της «Σφενδόνης», επειδή δεν ήσαν σύμφωνοι προς το κίνημα.

 Μέχρι της ώρας ταύτης κρατούνται εις τας φυλακάς. Αντ΄ αυτών διόρισαν έναν ονομαζόμενον Βιτάλην, βέρο Βενιζελικό. 

Ούτω λοιπόν ο έξωθεν του λιμένος στόλος και ο εντός της πόλεως στρατός, από κοινού συνεφώνησαν και όρισαν την ώρα της ενάρξεως του κινήματος.

 Στας 2 μ. μεσονύκτιον έρριψαν μία φωτοβολίδα σημείο ενάρξεως. Παρευθύς μυδραλιοβόλα στο Φρούριο και εις διάφορα μέρη της πόλεως εστήθησαν, τα πολεμικά έριξαν τους προβολείς επί της πόλεως. 

Στας 4 μμ ήρχισαν να χτυπούν κατά διαφόρους διευθύνσεις και το πρωί οπότε ο στρατός κατέλαβε διάφορα μέρη και τοιουτοτρόπως εγένετο αποκλεισμός μέχρι της μεσημβρίας. 

 Ο ταγματάρχης Τριανταφυλλάκος δεν προσχώρησε .Εζήτησε να φονεύση αν/γον προσχωρήσαντα, αλλ΄ άλλος λοχαγός τον έρριψε νεκρό. Ήταν ο μόνος διαπραχθείς φόνος. Ο Τριανταφυλλάκος ήτο ανιψιός του πρωθυπουργού. 

Άλλοι δύο συνταγματάρχαι με 50 στρατιώτας οπλισμένους δεν προσεχώρησαν αλλ΄ επήγαν κατά τα Ρεστά στον Άγιο Γεώργιο. 

Το πρωί στας οκτώ συνέλαβαν τον διευθυντή της αστυνομίας, τον τελώνη και όλους τους ιθύνοντας πλην των βενιζελικών. Επανήλθον δε εις τας θέσεις των όλοι οι παυθέντες επί φαυλοκρατίας. Τελευταίος πάντων συνελήφθη και ο επιθεωρητής. Τον είχαν ξεχάσει, αλλά τον υπενθύμισε ο κ. Δρόσος και τοιουτοτρόπως κατελήθησαν πάσαι αι αρχαί πλην της του λιμενάρχου όστις ήτο από μας τους μαύρους. 

 Πρέπει δε να γνωρίζετε ότι ταύτα εγένοντο εν συνεννοήσει μετά της Μυτιλήνης. Την αυτήν ακριβώς ώρα τα ίδια και τα αυτά εγένοντο εν αυτή. 

 Τώρα δεν χασομερούν, σκέπτονται να βαδίσουν αφ΄ ενός προς τη Θράκη, αφ΄ ετέρου προς τας Αθήνας. 

Στας Αθήνας δεν ξεύρουν τίποτα, τηλεγραφούν από κει, τι γίνεται, εδώ τους απαντούν ησυχία. Σκοπεύουν λοιπόν το εσπέρας της Δευτέρας να αναχωρήσουν δι΄ Αθήνας αφού συνεννοηθούν με τους εν Μυτιλήνη με το «Κιλκίς» το οποίο ναυλουχεί εν αυτώ και τον Αβέρωφ όστις προσχώρησε και με τον υπόλοιπο ελληνικό στόλο και καθαιρέσουν την μεγάλη σαπίλα την εν Αθήναις ευρισκομένη. 

Τούτο εν ολίγοις το κίνημα. 

Ο στρατός ανέκτησε κάπως το ηθικό του. Ανά τας οδούς το θούριο του Βενιζέλου, όπου εικών του βασιλέως κατεβιβάσθη και τα όμοια. Πάντως είναι αισιόδοξοι, ελπίζουν ότι θα φέρει αποτελέσματα. 

Και βεβαίως θα φέρει διότι είναι κίνημα εθνικό υπέρ της σωτηρίας της πατρίδος. 

Αι τώρα, ο νωματάρχης θα φύγει κακήν κακώς από τα Κουρούνια διότι έτσι πρέπει να φύγει. Τώρα να ιδούμε τι θα γίνει στας Αθήνας. 

Ο Κώτσος έχει φρουράν εκ 40 χιλιάδων ανδρών και έχομε την ιδέα ότι θα γίνει μεγάλη ανησυχία. Πολλοί λεν ότι ήλθε ο Βενιζέλος αλλά το λεν έτσι, ακόμη θα περάσει κανένας μήνας για νάρθει. Όλα αυτά τα άκουσα από πολλούς που έμειναν στη Χώρα, αυτή τη βραδιά ιδίως από τον Δήμαρχό μας Ξενιό όστις ήτο μαζί με τον Χωρέμη και άλλους στο σπίτι του Λιβανού. 

Ο Λιβανός διέθεσε το σπίτι του στο κίνημα, όπου έστησαν και το στρατηγείο. 

Όλοι οι μεγάλοι αξιωματικοί εκεί ήταν συναγμένοι. Επειδή δε ήτο και πολύς κόσμος συναγμένος, έφυγε ο Χωρέμης κλπ. δια να τους ακολουθήσει ο κόσμος. Τούτο ήτο το κίνημα.

 Βεβαίως έγινε αργά, κατόπιν εορτής και αφού ο Κεμάλ μας έφαγε, αλλά κάλλιο αργά, παρά ποτέ.

 Οι βασιλικοί όπου φύγει φύγει. Τώρα θα δούμε και τους χωριανούς σας τους άσπρους σας. 

Εδώ κάτω χτύπησαν οι καμπάνες για το κίνημα που έγινε, λεν ότι προσεχώρησε και η Θράκη. 

 Ο ταμίας έμεινε ως βενιζελικός, ο Λάμπρος ο Βέλκος και τρείς υπάλληλοι της διοίκησης. Ο Ανδρεάδης το ‘σκασε οικογενειακώς δια τας Αθήνας ο Σταυρινίδης προ ημερών παρητήθη, υποψήφιος διοικητής φέρεται ο Ψαλτώφ. 

 Αυτή είναι η κατάστασις. Να ειδούμε τα αποτελέσματα του κινήματος. Ο θεός να έλθει βοηθός και να τον δούμε τον γιαλάκια πρωθυπουργό στην Πόλη και στην Αγιά Σοφιά. 

 Σας γράφω βεβιασμένα διότι θα περάσουν οι χωρικοί. Περιμένω να μου γράψουν την απόφασή των για νάρθω. Χαιρετισμούς Εγένετο λόγος περί διορισμού του Χωρέμη ως διοικητού αλλ΄ είτε διότι δεν εδέχθη, είτε διότι εγκατέλειψαν αυτή τη σκέψη, εφοβούντο το ρουσφέτι, θα διοριστεί ο Ψαλτώφ όστις είναι Σμυρναίος, εξέχουσα προσωπικότης.

 Επί του «Λήμνος» μένει και ο Βότσης όστις μέχρι της 10ηςπ. μεσημβρινής δεν είχε προσχωρήσει εις το κίνημα, κατόπιν όμως προσεχώρησε. 

 Διατελώ φιλικότατα

 Σ. Στεφανής