H συνδυασμένη επίθεση του συνεργάτη των ΝΑΖΙ ΠουστοΘανάση και των Γερμανών κατά του ΕΔΕΣ και του Ζερβά στις 30-31 Οκτωβρίου 1943

Η μάχη της Νεράιδας , έγινε στις 30-31 Οκτωβρίου 1943, και στοίχχισε στον ΕΔΕΣ τουλάχιστον 150 νεκρούς. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, υπό την διοίκηση και καθοδήγηση του Πουστοθανάση Κλάρα , (Άρη Βελουχιώτη) επιτέθηκαν στον ΕΔΕΣ, ενώ την ίδια στιγμή η γερμανική μεραρχία Αλπινιστών Εντελβάϊς εξαπέλυσε και αυτή επίθεση κατά των δυνάμεων του ΕΔΕΣ με σκοπό την πλήρη εξολόθρευσή του. Ο κατοχικός εμφύλιος εξαπολύθηκε από την ηγεσία του ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στις 9 Οκτωβρίου 1943 με επιθέσεις εναντίον όλων των αντιστασιακών οργανώσεων, σε όλη την επικράτεια της χώρας, με στόχο την κατάληψη της εξουσίας, μόλις οι Γερμανοί αποχωρούσαν. Η «κεραυνοβόλος» «αιφνιδιαστική» επίθεση του ΕΛΑΣ, απέτυχε όπως έγραψε ο ίδιος ο Βελουχιώτης στην έκθεσή του: 

«Το βασικό στοιχείο του πρώτου μας σχεδίου ήτανε ο αιφνιδιασμός. Σ’ αυτόν βασίζαμε και την σύλληψη του Ζέρβα και γι’ αυτό τη σύλληψη τη βάλαμε σα ένα από τους σκοπούς. Απ’ τη στιγμή όμως του δικού μας αιφνιδιασμού απ’ τον Ζέρβα – αιφνιδιασμός και διάλυση 3/40 – άλλαξε κάπως η κατάσταση. Απ’ τη σύμπτυξή μας και έπειτα (μάχη προς Πράμαντα) άλλαξε εντελώς. Στο μυαλό μας βάλαμε από τότε τούτες τις αλήθειες: Πρώτη: ο αγώνας μας για τη διάλυση του ΕΔΕΣ θα χρόνιζε και θα απαιτούσε πολλές δυνάμεις γερά οπλισμένες, ανεφοδιασμό μας συνεχή από άλλες Μεραρχίες και το Γεν. Στρατηγείο, δημιουργία Κλιμακίου με Επιτελείο και κάπως ευρύτερη δικαιοδοσία, κατοχή για αρκετό χρόνο από σημαντικά ξένα τμήματα της περιοχής Ηπείρου, άμεση ενίσχυση σε πολιτικά και στρατιωτικά στελέχη της ΥΙΙΙης και των Συνταγμάτων της. Δεύτερη: ο Ζέρβας δεν θα πιανόταν, ούτε θα σκοτωνόταν εκτός από «παλαβή» σύμπτυξη». 

Ο στόχος του Βελουχιώτη και του ΚΚΕ, η διάλυση του ΕΔΕΣ και η δολοφονία του Ζέρβα .Όμως, ο ΕΔΕΣ στάθηκε ικανοποιητικά απέναντι στον αιφνιδιασμό του ΕΛΑΣ. Από τα μέσα Οκτωβρίου, η μεραρχία Εντελβάϊς των Γερμανών διεξήγαγε στην Ήπειρο και στη Θεσσαλία εκκαθαριστικές επιθέσεις, υπό την διεύθυνση του στρατηγού Χούμπερτ Φον Λανζ,.Στην Ήπειρο ο ΕΛΑΣ είχε συμφωνήσει δεκαπενθήμερη ανακωχή με τους Γερμανούς (6-20 Οκτωβρίου) και γενικότερα δεν ανέλαβε επιθετικές ενέργειες κατά των Γερμανών ακόμη και μετά την λήξη της ανακωχής, όπως αναφέρει ο Άρης Βελουχιώτης. Οι Γερμανοί στράφηκαν, ως επί το πλείστον, κατά του Ζέρβα και του ΕΔΕΣ. Οι επιθέσεις στρέφονταν κατά της έδρας του Ζέρβα στο Βουλγαρέλι. Καθ’ όλη την διάρκεια του Οκτωβρίου συνεχίστηκαν οι επιθέσεις των Γερμανών κατά του ΕΔΕΣ καθώς και οι αψιμαχίες του ΕΛΑΣ με την οργάνωση του Ζέρβα. Αποκορύφωμα όλων υπήρξε η 30η και η 31η Οκτωβρίου, όπου έλαβε χώρα η μάχη της Νεράιδας, στο ομώνυμο χωριό των Τρικάλων, στις πλαγιές των Τζουμέρκων. Οι δυνάμεις των Εθνικών Ομάδων βρέθηκαν εγκλωβισμένες στο μέσο, βαλλόμενες από ταυτόχρονα πυρά των ανδρών της Έντελβάϊς και των ανδρών του Άρη Βελουχιώτη. Ο ΕΔΕΣ επέζησε αποκλειστικά εξαιτίας της οξυδέρκειας και της στρατιωτικής ικανότητας του αρχηγού του. Ενώ οι δυνάμεις του είχαν διασκορπιστεί και διαλυθεί σε μεγάλο βαθμό, ο Ζέρβας με 85 μόνον αντάρτες και με μια φάλαγγα αιχμαλώτων Ιταλών και αμάχων γυναικόπαιδων, κυνηγημένος από Γερμανούς και Ελασίτες, με ελιγμό καταφέρνει να απαγκιστρωθεί από το τέλμα και να ξεφύγει προς τους Μελισσουργούς και από εκεί στα Πράμαντα – Άγναντα. . Ο Ναπολέων Ζέρβας έγραφε την 30η Οκτωβρίου στο Ημερολόγιό του: 

«… την 10.15 ώρα, κατερχόμενος από το Βουλγαρέλι, συνηντήσαμε ένα νέον ο οποίος έλεγε ότι έρχονται οι Γερμανοί και ειδοποιούσε όλο τον κόσμο να φύγη. Δεν επιστρέψαμε και την 11.15 ώρα εφθάσαμε στο Βουλγαρέλι. Στην πλατεία ήλθαν οι σύνδεσμοι οι οποίοι μας είπαν ότι οι Γερμανοί έρχονται. Πραγματικά, δεν προφθάσαμε να πάμε προς το Γραφείο, ότε ‘αρχισε να μας βάλη πυροβολικό και όλη η γραμμή άναψε από τα πυροβόλα… Πολλές οβίδες έπεσαν κοντά μου. Η επίθεσις ήταν αιφνιδιαστική, ουδείς την ανέμενε. Μας επετέθησαν εξ όλων των μερών, μέτρα δεν είχαν ληφθή, λόγω δε της επιθέσεως των εαμιτών εκ των Πηγών, όλοι οι άνδρες είχαν σταλή προς Τετράκωμον. Ο αιφνιδιασμός υπήρξε πλήρης, με αποτέλεσμα να διασκορπισθούν οι πάντες και να αναμιχθούν τα τμήματα. … Όλοι ετράπησαν προς Θεοδώριανα και ούτω διέταξα γενικήν συγκέντρωσιν προς Νεράιδα. Την 17 ώρα ξεκινήσαμε μια ατελείωτη φάλαγξ ιδιωτων και ανταρτών. Το θέαμα ήτο τραγικόν. Το κακό οφείλεται εις την άνευ προηγουμένου προδοσίαν του ΕΑΜ». 

 Και για την επομένη 31η Οκτωβρίου 1943:

«[…] Οι Γερμανοί έχουν εισέλθει την 8ην πρωινήν εις Θεοδώριανα διά μικρών φαλάγγων. Η κάθοδός των συνεχίζεται. Την αυτήν ώραν οι εαμίτες αρχίζουν να βάλλουν, από τα υψώματα Γκορτζιάς, κατά των τμημάτων του Χονδρού. […] Οι Γερμανοί αρχίζουν την 9ην ώραν να ανέρχωνται προς τον Προφήτη Ηλία. Διατάσσω τα τμήματα να βαστάξουν μέχρι τέλους. Βάλλουν με όλμους. Οι εαμίτες πυροβολούν στο χωριό. Δύο φορές οι σφαίρες έπεσαν πλάι μου. Η μάχη με τους εαμίτας συνεχίζεται σκληρά. […] […] Την 11ην ώραν από τον Προφήτην Ηλίαν ειδοποιούν ότι οι Γερμανοί εξακολουθούν ανερχόμενοι και ότι τα φυσίγγια ετελείωσαν. Τότε διατάσσω αναχώρησιν. Τα πυρά των εαμιτών καθίστανται ισχυρότερα. Οι πυροβολισμοί πυκνούνται, βάλλουν τους αναχωρούντας. Οι Γερμανοί εξακολουθούν βολήν όλμων προς Νεράιδαν» 

 Ο υπασπιστής του Ζέρβα, Μιχάλης Μυριδάκης, παρευρισκόμενος στη μάχη έγραψε τις αναμνήσεις του (Αγώνες της Φυλής, 1948, σ. 118-120): 

 «… Τα ξημερώματα της 31 Οκτωβρίου ευρέθησαν αι εθνικαί αυταί δυνάμεις περικυκλωμέναι και βαλλόμεναι πανταχόθεν από Γερμανούς και Ελασίτας. Από τας 6.30 το πρωί τα πυρά των δύο και συγχρόνως βαλλόντων εχθρών των εθνικών ομάδων πίπτουν διασταυρωνόμενα επ’ αυτών. Στιγμάς μαύρας, στιγμάς τραγικάς και φρικώδεις επέρασαν οι κακή τη μοίρα παρευρεθέντες τότε εκεί. {…} Την εσπέραν τέλος της 31ης Οκτωβρίου, ο Ζέρβας, από δύναμιν 2.500 ανδρών, τους οποίους διέθετε πρό της συγκρούσεως, ευρίσκεται να έχη πλησίον του μόνον 79 αξιωματικούς και οπλίτας. Με την κατάστασιν αυτήν, ακολουθούν τον Ζέρβαν και περί τα 3.000 γυναικόπαιδα και περί τους 300 Ιταλοί»

Η περιγραφή του Έντυ Μάγιερς 

Ο πρώτος αρχηγός της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής, Έντυ Μάγιερς, έγραψε σχετική έκθεση (η οποία υπάρχει στα αρχεία της ΔΙΣ, φάκελος 956/Γ/4) για τις ημέρες εκείνες του κατοχικού εμφυλίου που ανέφερε:

«Ενώ ο εκ των Γερμανών κίνδυνος εφαίνετο απομακρυνθείς, η διοίκησις των ΕΟΕΑ κατόπιν της εκδηλωθείσης την 27ην Οκτωβρίου επιθέσεως τμήματος του ΕΛΑΣ εκ περιοχής Πηγών, διέταξε την συγκέντρωσιν εις περιοχήν Βουλγαρελίου των δυνάμεων της περιοχής Τζουμέρκων εκ 2000 περίπου ανταρτών και την συγκρότησιν τμήματος κρούσεως εκ τεσσάρων Ταγμάτων με αποστολήν ενεργείας αντεπιθέσεως κατά την 30ην Οκτωβρίου κατά των εις περιοχής Τετρακώμου προωθηθέντων ελασιτών. 

 Την πρωϊαν εντούτοις της ιδίας ημέρας εξεδηλούτο αιφνιδιαστική επίθεσις των Γερμανών, δια τεσσάρων Ταγμάτων και Πυροβολικού επί του μετώπου Βουλγαρελίου – Λειψούς, με αποτέλεσμα την αποκοπήν και πλήρη διάλυσιν των κινούμενων προς τας θέσεις εξορμήσεως τμημάτων των ΕΟΕΑ.

 Τα υπόλοιπα εν αμυντική διατάξει ευρεθέντα ολίγα τμήματα του Αρχηγείου Τζουμέρκων, κατόπιν σκληρού αγώνος, καθ΄όν πολλά υψώματα περί ήλθον εναλλάξ εις τας χείρας των αντιμαχομένων, επέτυχον όπως συγκρατήσωσι τους Γερμανούς μέχρι του τελευταίου φωτός. Ακολούθως κατά την νύκτα συνεπτύχθησαν προς τα υψώματα Θεοδωριάνων – Νεράϊδας μετά των πανικοβλήτων κατοίκων της περιοχής. 

Κατά τη μάχη του Βουλγαρελίου αι απώλειαι των αντιπάλων υπήρξαν σοβαρώταται. Μόνον οι νεκροί των ΕΟΕΑ υπερέβησαν τους 50, κατά το πλείστον του 3/40 Συντάγματος και Σχολής Αξιωματικών, εξ ών 2 Αξιωματικοί ο Έφεδρος Ίλαρχος Ζησόπουλος Πέτρος και ο Ανθυπολοχαγός Μπάλλας Μιλτιάδης. 

 Η Γερμανική φάλαγξ προελαύνουσα προς Ανατολάς προσέβαλε την επομένην τα υπολείμματα των ΕΟΕΑ επί του αντερείσματος νοτιοανατολικώς του χωρίου Νεράιδα, εντός του οποίου είχον καταφύγει χιλιάδες γυναικοπαίδων και περί τους 300 Ιταλοί, το Αρχηγείον των ΕΟΕΑ και ο Σύνδεσμος Αξιωματικός της ΒΣΑ. Συγχρόνως σοβαραί δυνάμεις του ΕΛΑΣ ελιχθείσαι από της προτεραίας είχον καταλάβει τα ανατολικώς Νεράιδας υψώματα. Την μεσημβρίαν η θέσις των αμυνομένων, ευρεθέντων μεταξύ δύο πυρών και εξαντλησάντων τα πυρομαχικά των κατέστη κρισιμωτάτη. Προ του κινδύνου τελείας εξοντώσεώς των, ο Αρχηγός των ΕΟΕΑ διέταξε την διάσπασιν του κλοιού και την αποχώρησιν, επιτευχθείσης της διαφυγής προς Δυσμάς προς το χωρίον Μελισσουργοί δια των αποκρήμνων κορυφών των Τζουμέρκων. 

 Υπό την κάλυψιν των πυρών των ανταρτών ηδυνήθησαν να εκκενώσωσι την περιοχήν και τα συγκεντρωμένα γυναικόπαιδα με αρκετάς απωλείας. 

Η Βρεττανική Αποστολή κινηθείσα προς την κατεύθυνσιν των ελασιτών συνελήφθη αιχμάλωτος. 

Αι απώλειαι των τμημάτων του Αρχηγείου Τζουμέρκων κατά τας επιχειρήσεις από 10-31 Οκτωβρίου εναντίον των Γερμανών και ελασιτών ανήλθον εις 150 νεκρούς, τραυματίας και σφαγιασθέντας. 

Γενικώς εκ του διμετώπου αγώνος της 31ης Οκτωβρίου αι ΕΟΕΑ υπέστησαν πλήρη εξάρθρωσιν, πλείσοτν δε των Αξιωματικών και ανταρτών θεωρήσαντες άσκοπον τον περαιτέρω αγώνα απεχώρησαν εις τας υπό των Γερμανών και ελασιτών κατεχομένας περιοχάς».